[ Το νάι του Δερβίση ] [ "Δυνάμεις του Αγαίου" ]

Ο ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΜΟΥΣΙΚΗ

Ο Παπαδιαμάντης αγαπούσε ιδιαίτερα τη μουσική. Έχουμε μαρτυρίες από ανθρώπους που τον γνώρισαν ότι ο συγγραφέας μας, όταν άκουγε μουσική, στεκόταν και την απολάμβανε κι η ψυχή του γέμιζε χαρά. Όταν πάλι ο ίδιος έψελνε τους βυζαντινούς ύμνους συγκινούσε τους πάντες ακόμη και τα μικρά παιδιά! Μια μέρα ένα κοριτσάκι, η Αγγελικούλα, ακούγοντάς τον να ψάλλει στο Άγιο Ελισσαίο του είπε «Εσύ, μπάρμπα Αλέξανδρε, ψάλλεις τα τραγούδια του Θεού»

Τη μουσική των αγγέλων, όπως αποκαλούσε τη βυζαντινή μουσική, δεν την είχε σπουδάσει σε κάποιο ωδείο. Από μικρό παιδί όμως ακολουθούσε τον πατέρα του στις λειτουργίες. Είχε μουσικό αυτί και ευαίσθητη ψυχή. Έμαθε το ψάλσιμο ενστικτωδώς, όπως ένα παιδί τη μητρική του γλώσσα. Είχε το χάρισμα να αποδίδει σωστά τους βυζαντινούς ήχους. Χρωμάτιζε τη φωνή του και άλλαζε τον τόνο της ανάλογα με το νόημα, για να κάμει τους ύμνους πιο κατανοητούς στους απλούς ανθρώπους. Η φωνή του, λένε, ήταν πτωχή και ασθενική, έψελνε όμως ωραία με τη δύναμη και τον πλούτο της ψυχής του και έτσι το εκκλησίασμα στον Άγιο Ελισσαίο παρακολουθούσε με κατάνυξη και ενδιαφέρον τις ιερές ακολουθίες. Το ψάλσιμό του στάλαζε την ανάπαυση στις κουρασμένες ψυχές τους!

Με ιδιαίτερη ευχαρίστηση ο Παπαδιαμάντης άκουγε και τη δημοτική μας μουσική, την οποία θεωρούσε ως μια εξελικτική μορφή της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Κατηγορούσε μάλιστα ως ψευτοαριστοκράτες όσους δεν ήθελαν ν’ ακούσουν τα δημοτικά μας τραγούδια.

Το έργο του είναι γεμάτο από μουσική. Στα κείμενά του ακούμε τους ήχους της βυζαντινής μουσικής να συνυπάρχουν με τους ήχους του λαγούτου, της φλογέρας, του μπουζουκιού, του νάι.

Στο διήγημα «Ο Καλούμπας», ο ήρωας τραγουδά κάτω από κατακλυσμιαία βροχή με «φωνήν υπόρρινον και βραχνήν αλλ’ όμως περιπαθή και εγκάρδιο». Σ’ ένα άλλο, «Ο ξεπεσμένος δερβίσης», ένας μερακλής μουσουλμάνος καλόγερος παίζει το νάι του. «Ο γείτονας με το λαγούτο» παίζει μικρασιάτικους σκοπούς για τα μάτια της Κατερινιώς. Στο διήγημα «Στρίγκλα μάνα» ακούμε το μπουζούκι του Ζάχου. Διάχυτη είναι η μουσική σύνθεση στο «Μυρολόγι της φώκιας», που εξήγησε ένας ψαράς. Το μυρολόγι έσμιξε με τον ήχο των κυμάτων, τις ξέγνοιαστες φωνές των παιδιών, τον αυλό του βοσκού και τον ήχο της πτώσης μέσα στη θάλασσα, τον ήχο του θανάτου της Ακριβούλας, καθώς βασίλευε ο ήλιος.

Απ’ όλο το έργο του Παπαδιαμάντη αναδύεται μια γοητευτική μουσική. Η πνοή του ρεμβασμού για μιαν αμέριμνη ζωή μακριά από τη σκληρή πραγματικότητα, ο λυρισμός της έμπνευσής του, ο αισθησιακός τρόπος των περιγραφών της φύσης και ο ήχος των βυζαντινών ύμνων μεταμορφώνουν τα διηγήματά του σε αριστουργηματικά ποιήματα σε πεζό. Στα κείμενά του ακούμε τη μαγική μουσική της ποιητικής γλώσσας. Ο Ελύτης έχει παρατηρήσει ότι «η ποιητική νοημοσύνη του Παπαδιαμάντη διατρέχει τις σελίδες του, συνεγείρει και μαγνητίζει τις λέξεις, τις υποχρεώνει να συναντηθούν σε μια φράση, όπως ο αέρας τα λουλούδια σ’ έναν αγρό».1